Op een onconventionele campagne moet Jetten nu een onconventionele formatie laten volgen
Commentaar Volkskrant
De formatiepuzzel oogt ingewikkeld. Voor Jetten dreigt niet alleen vertraging maar ook een scenario waarin hij is overgeleverd aan de grillen van onwillige partijen.
Vrijdagmiddag kwam dan toch het verlossende woord van de stemmentellers: D66 is niet meer in te halen door de PVV en krijgt dus het voortouw in de zoektocht naar een nieuwe regeringscoalitie. Dat is goed nieuws, want anders was de PVV begonnen aan een bij voorbaat heilloze poging die alleen maar had geleid tot tijdverlies. Dat is er nu toch al, omdat het officiële startpunt van de verkenning – de bijeenkomst van alle fractieleiders – vanwege het aanvankelijke gebrek aan een duidelijke uitslag alweer vijf dagen is uitgesteld.
En uitstel is nou precies wat het Binnenhof zich niet kan veroorloven. Er zat al een onbegrijpelijke vijf maanden tussen de val van het kabinet-Schoof en de stembusgang. Intussen is het land opgezadeld met een demissionair kabinet dat in de tussenliggende periode nog verder onttakeld werd en dat in de nieuwe Tweede Kamer nog maar rust op de steun van 26 (!) zetels. Daar mag dus niemand nog veel van verwachten.
Dat zal voor een deel van de kiezers een opluchting zijn, maar uiteindelijk heeft een land wel een regering nodig met enige armslag. Daarom is het van groot belang dat bij de formatie dit keer uit een ander vaatje wordt getapt dan tijdens de laatste drie edities, die allemaal langer dan zeven maanden duurden.
Helaas zijn de voortekenen niet gunstig. De kiezers hebben de Kamer nog wat verder in brokjes gehakt en al in de campagne werden blokkades opgeworpen. Vooral door de VVD, die voorheen vaak tamelijk gebroederlijk met de PvdA samenwerkte, maar het centrumlinkse blok nu om electorale redenen afschilderde als een gevaar voor het land.
Het risico is dat de formatie daardoor afstevent op dezelfde maandenlange staredown als in 2021, toen D66 de PvdA en GroenLinks er al bij wilde, maar de VVD stoïcijns bleef weigeren. Destijds accepteerde D66 uiteindelijk de komst van de ChristenUnie, maar dit keer ligt het alternatief bij JA21 – een partij met nog veel diepere principiële meningsverschillen met D66 over bijvoorbeeld het klimaatbeleid, het immigratiebeleid, de Europese Unie en de normerende rol van de overheid (‘geen beleid gericht op het tegengaan van institutioneel racisme’, om maar iets te noemen).
Voor Jetten dreigt daarmee niet alleen vertraging, maar ook een scenario waarin hij is overgeleverd aan de grillen van de onwillige VVD. De grillen dus die hij in de campagne zo fanatiek bestreed.
Dat kan hij alleen voorkomen als hij vanaf het begin alle opties nadrukkelijk openhoudt. Dus ook die van een minderheidskabinet met alleen D66, het CDA en een derde partij naar keuze. Als zo’n kabinet zich in een regeerakkoord nou eens echt beperkt tot de hoofdlijnen (huizen bouwen, de zorg betaalbaar houden, de nationale veiligheid vergroten, de stikstofcrisis serieus aanpakken, het Europees Migratiepact ordentelijk invoeren), zijn er in beide Kamers meer dan genoeg partijen die daar best in willen meegaan.
Jetten voerde voor D66-begrippen een onconventionele campagne. Als hij wil voorkomen dat die nog voor de kerst uitdooft in politieke machteloosheid, zal hij er nu waarschijnlijk een onconventionele formatie op moeten laten volgen.