Het Sinterklaasfeest was al vaker omstreden. Hanneke Nap onderzoekt hoe het veranderde onder invloed van emancipatie-bewegingen.
[…]
„Eigenlijk ben ik min of meer bij toeval op dit onderwerp gekomen. Na mijn studie kunstgeschiedenis in Nijmegen vroeg een vriend me of ik wilde meewerken aan een tentoonstelling over de geschiedenis van het Sinterklaasfeest in Maassluis, waar dat jaar de intocht was. Dat was geslaagd, een jaar later hebben we die expositie herhaald bij de intocht in Dokkum en ook nog een keer in Apeldoorn. Toen dacht ik wel: ik moet hier iets mee. We hadden zoveel materiaal. Ik heb er met drie anderen een artikel over geschreven voor Moderne Tijd, een tijdschrift over de Lage Landen van 1780 tot 1940. Met hen ben ik toen een stichting begonnen voor onderzoek maar maatschappelijke relevante geschiedenis – maar dit was ons enige onderwerp (lacht).
„Rond die tijd zag ik een advertentie van de Open Universiteit voor een promotieplaats, je kon je eigen onderzoeksvoorstel indienen. Dat sprak me enorm aan, ik hou van vrijheid en zelf ergens induiken. Nu zit ik midden in de negentiende eeuw om te onderzoeken hoe het Sinterklaasfeest de vorm van een nationaal feest heeft gekregen. Ik bekijk de verandering van het feest in de context van drie thema’s waarbij emancipatie op verschillende manieren een rol speelt: de katholieke emancipatie, de opkomst van de arbeidersbeweging en het debat over slavernij en kolonialisme. Je ziet dat er een duidelijke wisselwerking is tussen die bewegingen en de sinterklaasviering. Daar is geweldig materiaal over: dagboeken en brieven, kinderboeken, kranten en tijdschriften.”
Rooms bijgeloof
„Na de reformatie waren dominees tegen het Sinterklaasfeest begonnen te preken, zij zagen het als rooms bijgeloof. Er is een bekend boekje van een dominee Sceperus die tekeer gaat tegen vaders die op het dak voetstappen in de sneeuw zetten, of met een hoefijzer een paard nabootsten, om kinderen te laten geloven dat de Sint er was geweest. Het feest blijft bestaan, maar het katholieke gaat er een beetje af. De Sint is dan ook niet altijd een bisschop, soms een edelman of een boeman, met een zwart gezicht en rammelende kettingen. Door de katholieke emancipatie in de negentiende eeuw komt er weer meer aandacht voor de Sint als bisschop. Anti-papistische en orthodoxe protestanten beginnen dan te pleiten voor afschaffing ervan, ten gunste van het Kerstfeest. Dat had in hun ogen meer betekenis.
„Liberalen grepen het feest aan om aan liefdadigheid te doen voor behoeftige kinderen, onder invloed van de sociale kwestie. Socialisten moesten daar niets van hebben, zulke feestjes van de elite hielden de arbeiders maar afhankelijk en bevestigden de sociale orde. Men gebruikte graag het beeld van het arbeiderskind dat zijn neus tegen een rijk gevulde etalage drukt. Tegelijk werd het feest voor hen ook een kans om arbeiders te mobiliseren. Socialistische verenigingen en de Sociaal-Democratische Bond gingen eigen Sinterklaasfeesten organiseren. Domela Nieuwenhuis gebruikte het feest in een brochure om misstanden aan de kaak te stellen. Pas als iedereen het kon meevieren, zou de maatschappij ten goede zijn veranderd.
[…]
Afspiegeling én aanjager
„Er is al veel geschreven over het Sinterklaasfeest, maar niet zozeer in de context van de emancipatie en de veranderende verhoudingen in de negentiende eeuw. Daar gaat het mij om, niet om een volkskundige oorsprong van de gebruiken, of om goed of fout. Dat Zwarte Piet nu aan het verdwijnen is, vind ik onvermijdelijk en ook nodig. Zo gaat het. Het Sinterklaasfeest is altijd een afspiegeling én een aanjager geweest van maatschappelijke veranderingen.”