De Stille Kracht, Foxtrot, Hamlet: Willem Nijholt excelleerde op het hoogste niveau
POSTUUM WILLEM NIJHOLT (1934-2023)
Willem Nijholt is vrijdag op 88-jarige leeftijd overleden. De op Java geboren acteur, zanger en musicalster wist rollen te kiezen waar zijn talent volledig tot zijn recht kwam. Toch voelde hij zich vaak ondergewaardeerd of niet goed begrepen – of allebei.
De jeune premier van de Nederlandse Comedie, de vileine cabaretier bij Wim Sonneveld, de malicieuze verleider in de tv-serie De Stille Kracht naar het boek van Louis Couperus, de gentleman in zijden kamerjas in de toneelstukken van Noël Coward, én de intens doortrapte engineer in de musical Miss Saigon. Willem Nijholt was en speelde het allemaal, ogenschijnlijk met groot gemak, maar achter de schermen toch vaak twijfelend aan zijn eigen kunnen. Het publiek had daar geen weet van: wie hem in al die totaal verschillende rollen en gedaanten zag acteren, zingen en dansen, kon maar één conclusie trekken: Willem Nijholt is de meest veelzijdige artiest van Nederland. Van internationale klasse bovendien: niemand anders kon op dat hoogste niveau in al die genres zo excelleren.
Vrijdag is Willem Nijholt op 88-jarige leeftijd thuis in Amsterdam overleden, omringd door zijn naasten. Zijn gezondheid was al langer broos, eerder al leed hij aan een ernstige keelziekte. Daarom leefde hij teruggetrokken, deels in het huis dat hij samen met zijn partner Ben Swibben in Frankrijk had, maar de laatste tijd vooral in Amsterdam. De Nederlandse cultuur verliest met hem een van de grootste naoorlogse artiesten.
Sorry dat ik besta
Het is bijna ondoenlijk uit zijn rijke loopbaan slechts een paar hoogtepunten te noemen. Kennelijk had hij een goede neus om te kiezen voor de rollen en producties waarin zijn talent volledig tot zijn recht kon komen. Zo was hij ongeëvenaard in de musicals van Annie M.G. Schmidt en Harry Bannink, met name in Foxtrot waarin hij een van zijn mooiste liedjes zong: Sorry dat ik besta. Zo intiem als hij dat nummer bracht, zo uitbundig en theatraal was hij in de finale van Foxtrot, in het overrompelende De laatste dans.
Bijzonder aan zijn carrière is dat hij zijn werk niet keurig afbakende, maar alles door elkaar deed. Zo kon hij binnen één jaar in een toneelstuk staan, een musical spelen, een tv-serie opnemen en een liedjesprogramma presenteren.
Jappenkamp
Willem Nijholt werd in 1934 op Java geboren als zoon van een KNIL-instructeur. Met zijn moeder belandde hij op zijn achtste in een jappenkamp en die ervaring heeft hem zijn leven lang tegen wil en dank achtervolgd. Na de oorlog verhuisde het gezin naar Nederland, en pas op zijn 23ste meldde Nijholt zich bij de Amsterdamse toneelschool. Na zijn afstuderen speelde hij bij het Rotterdams Toneel, De Nederlandse Comedie en de Haagse Comedie, en later ook in vrije producties. Willem Nijholt was bovenal een toneelspeler. In toneelstukken als Amadeus, De verbroken code en Private lives liet hij een palet aan speelstijlen zien – van ernstig tot wuft, maar altijd met de voor hem kenmerkende juiste balans tussen ‘zijn’ en ‘spelen’. In zijn acteren zat vaak iets intrigerends en geheimzinnigs verborgen.
In regie van Ivo van Hove speelde hij in 1993 bij het Zuidelijk Toneel de rol van Claudius in Shakespeares Hamlet. In zijn lange carrière deelde hij het podium met uiteenlopende acteurs en artiesten als Paul Steenbergen, Corrie van Gorp, Ank van der Moer, Anne-Wil Blankers, Gerrie van der Klei, Trudy Labij en Stanley Burleson. Soms kreeg hij bonje met hen, en dat leidde ook tot het opzeggen van jarenlange vriendschappen. Nijholt was niet makkelijk, voor sommige van zijn collega’s niet, voor zijn vrienden niet, voor journalisten niet (recensenten noemde hij spottend ‘het krassend tuig’), maar vooral voor zichzelf niet. Vaak ook voelde hij zich ondergewaardeerd, of niet goed begrepen – of allebei. Dat had ongetwijfeld te maken met de trauma’s van zijn jeugd. Daarover correspondeerde hij met schrijver Hella Haase. Die persoonlijke brieven werden in 2011 gebundeld in Met bonzend hart: brieven aan Hella Haasse.
[…]
In het seizoen 2018-2019 stapte hij nog een paar keer het podium op om mee te doen aan de voorstelling De Indië Monologen, over hét onderwerp dat hem bleef bezighouden. Zijn demonen heeft hij weten te bezweren door toneel te spelen, in de breedste zin van het woord, en in alle mogelijke vormen en genres. Daarmee heeft hij zichzelf gered, en zijn publiek een geschenk voor het leven gegeven.
3X WILLEM NIJHOLT
Willem Nijholt was in zijn jonge jaren verliefd op schrijver Gerard Reve. Hij schreef brieven aan hem die later zijn verschenen in de bundel Met niks begonnen – correspondentie (1997).
In een aantal seizoenen van het tv-programma Op zoek naar… was Willem Nijholt ere-jurylid en voorzag de optredens van kritisch, maar ook liefdevol commentaar.
In 1998 bestond het DeLaMar Theater vijftig jaar en gaf Willem Nijholt een openbare masterclass zanginterpretatie. ‘Fraseren is tussen het tempo doorfietsen’ zei hij toen, en ook: ‘Een intro van een lied is voor de zanger net zo belangrijk als de springplank voor een schoonspringer.’