2022 bleek op veel gebieden een overgang naar een nieuwe werkelijkheid. Het Volkskrant-commentaar bespreekt aan het einde van het jaar de belangrijkste veranderingen. Vandaag deel 5: grens aan marktwerking.
De lange rijen op Schiphol zullen dit jaar in het collectieve geheugen zijn gegrift als het bewijs dat de marktwerking haar grens heeft bereikt. De jarenlange onderbetaling van grondpersoneel bleek zich als een boemerang tegen de luchthaven te hebben gekeerd toen reizigers na corona weer massaal terugkeerden. Bagage-afhandelaars en beveiligers waren vertrokken en lieten zich niet meer met een eenmalige bonus teruglokken.
Het debacle leidde tot het vertrek van topman Dick Benschop, wereldwijde reputatieschade en schadevergoedingen die mogelijk oplopen tot tientallen miljoenen euro’s. Goedkoop is duurkoop, zo weten ze nu bij de luchthaven.
De ‘markt’ lijkt in 2022 op tal van terreinen te zijn uitgewerkt. Het marktproces van – vaak onzorgvuldige – aanbesteding, bieding, gunning en uitbesteding aan onderaannemers, beunhazen of uurloners heeft geleid tot verschraling van diensten en/of uitbuiting aan de onderkant van de arbeidsmarkt. We zagen het op Schiphol, bij bezorgdiensten maar ook bijvoorbeeld in de jeugdzorg waar slimme ondernemers de krenten uit de pap vissen en ‘dure’ patiënten in ernstige nood op ellenlange wachtlijsten belanden.
Marktwerking heeft her en der vast en zeker tot efficiencyslagen geleid, maar nu markten van verschillende kanten worden bedreigd – oorlog en schaarste – blijken er onvoldoende waarborgen ingebouwd. De vermarkting van publieke voorzieningen ging gepaard met drie eisen: behoud van betaalbaarheid, toegankelijkheid en kwaliteit. Nu de energieprijzen de pan uitrijzen, woningen voor starters onbereikbaar zijn, niet meer genoeg treinen rijden en kinderen in de jeugdzorg tussen wal en schip belanden, kunnen we vaststellen dat ‘de markt‘ haar publieke taken heeft verzaakt.
Op de woningmarkt werd marktwerking zelfs een doel op zich. De volkshuisvestingsplicht werd praktisch losgelaten en voor beleggers werd de rode loper uitgelegd. Het gevolg is een onherstelbare kloof tussen haves en havenots en grote steden die onbewoonbaar dreigen te worden voor ‘gewone’ mensen. En als gevolg daarvan zitten in die steden nu dus scholen, kinderdagverblijven, ziekenhuizen en gemeentelijke diensten – die bijvoorbeeld moeten toezien op aanbestedingsprocessen – te springen om personeel.
De krapte op de arbeidsmarkt bedreigt de hele economie, maar de doorgeslagen liberalisering heeft er ook toe bijgedragen dat werknemers afhaken. Als werknemers niet worden uitgewoond of onderbetaald, dan worden ze wel ontmoedigd door bureaucratie, protocollering of schaalvergroting. De liefde voor het vak of ambacht wordt overschaduwd door het gevoel slechts een radertje te zijn in een geheel: voor jou tien anderen. Die mentale verwaarlozing van arbeidskrachten keert zich nu tegen de werkgevers door afnemende loyaliteit en massale leegloop uit zware beroepen zoals de zorg.
Marktwerking was een middel en geen doel op zich. In het doorgeslagen efficiencydenken is de menselijke maat verloren gegaan, zowel voor de klant als voor de werknemer. In dit verschraalde sociale domein, waarin veel burgers zich niet langer beschermd of gezien voelen, moet het besef terugkeren dat elke markt een ‘zachte‘ marktmeester nodig heeft. Nu essentiële diensten en nutsvoorzieningen op het spel staan, neemt de overheid de regie weer langzaam terug om betaalbaarheid, toegankelijkheid én kwaliteit te waarborgen. Dat is geen moment te vroeg.
In het Volkskrant Commentaar wordt het standpunt van de krant verwoord. Het komt tot stand na een discussie tussen de commentatoren en de hoofdredactie.