De mogelijke teruggaaf van de Javamens aan Indonesië staat niet op zichzelf: de druk op natuurhistorische musea om te ‘dekoloniseren’ groeit. ‘Naturalis is fantastisch om te leren over biodiversiteit, maar beroerd als je iets wilt weten over de historische achtergrond van objecten.’
De discussie over de Kabwe-schedel kent nogal wat parallellen met die over de Javamens, waarvan Indonesië onlangs liet weten ’m terug te willen. Ook dat is een vroege mensachtige, een Homo erectus in dit geval, en ook zijn fossiele botten werden meegenomen in de koloniale tijd, door de Nederlandse arts en paleontoloog Eugène Dubois. De Javamens bevindt zich nu in het Leidse museum Naturalis, het belangrijkste natuurhistorische museum van Nederland. En ook dat museum staat niet te springen om teruggave.
‘De verzoeken hebben zich uitgebreid’
Toch ontkomen natuurhistorische musea er niet langer aan hun koloniale verleden onder ogen te zien. De roep om te ‘dekoloniseren’ klinkt steeds luider. Vanuit de voormalige koloniën, die vondsten opeisen die ooit werden meegenomen door Europese verzamelaars. En vanuit academische hoek, waar historici pleiten voor een nieuwe kijk op de koloniale wetenschapsbeoefening. Het kan voor de grote musea in Europa grote gevolgen hebben: zij dreigen zo belangrijke onderdelen van hun collecties kwijt te raken.
‘De verzoeken om teruggave van koloniaal roofbezit hebben zich de laatste decennia langzaam uitgebreid’, zegt Fenneke Sysling, docent aan de Universiteit Leiden en gespecialiseerd in de geschiedenis van wetenschap en kolonialisme. ‘Het begon met de teruggave van menselijke resten aan de oorspronkelijke bewoners van Australië, Nieuw-Zeeland of de Verenigde Staten. Zij wilden hun voorouders een waardige rustplaats geven. Daarna kwamen de etnografische musea in beeld, zoals het Tropenmuseum of het Museum Volkenkunde. Die hebben veel niet-Europese kunst in hun bezit die overduidelijk is geroofd, als buit is meegenomen. En nu worden ook de meest aansprekende objecten uit natuurhistorische musea aan het rijtje toegevoegd: de oermensen en de dino’s.’
Hier eindigt het niet, denkt Sysling. ‘Wat mij heeft verbaasd is dat Indonesië niet alleen het handjevol fossiele resten van de Javamens terug wil, maar de hele collectie die in de 19de eeuw door Eugène Dubois is verzameld. Dat zijn 40 duizend fossielen van planten en dieren. Die kun je niet allemaal in een museum zetten. De Indonesiërs willen er dus wetenschappelijk onderzoek naar gaan doen.’ Ook dat is een trend: wetenschappers uit het Zuiden accepteren niet langer dat ze aan de zijlijn staan bij het bestuderen van hun eigen fossielen.